اعتماد به نفس، پدیدهاى اکتسابى است، یعنى برخوردارى از خصیصه اعتماد به نفس، در گرو تمرین، ریاضت و برنامه ریزى است، شخصى که خود را در این مورد ضعیف و ناتوان مىیابد، مىتواند با استفاده از روشهاى علمى و با روحیه امیدوارى، براى تغییر شخصیت خود اقدام نماید.
به طور کلى شیوههاى ایجاد و تقویت اعتماد به نفس عبارتند از:
1 - خودارزشمندى: اعتماد به نفس در گرو احترام به خود و نگرش مثبت به خویش است. احساس ارزشمندى یا عزت نفس نیاز فطرى انسان است «آبراهام مازلو» روان شناس معروف در کنار نیازهاى جسمانى، نیازهاى ایمنى، نیاز به عشق، محبت، تعلق به دیگران و نیاز به احترام و شأن اجتماعى را مطرح کرده است.(1)
اعتماد به نفس، ارتباطى مستقیم با ارضاى این نیاز درونى دارد. مازلو مىگوید: هنگامى که نیاز احترام به خود، ارضا شود، شخص احساس اعتماد به نفس، ارزش مندى، توانایى، قابلیت و کفایت مىکند و وجود خود را در دنیا مفید و لازم مىیابد، اما عقیم ماندن این نیازها، موجب احساس حقارت، ضعف و نومیدى مىگردد.(2)
برایناساس، اسلام در تمام برنامههاى عبادى و اجتماعى و اخلاقى و اقتصادى خود، عزت و کرامت نفس را لحاظ کرده است. اگر انسان خود واقعى را پیدا کند، دیگر احساس حقارت نمىکند و گوهر وجودى خود را با هیچ چیز، عوض نمىکند. امام صادق(ع) فرمود: «من با نفس خود هیچ موجودى را برابر نمىکنم، جز پروردگارم. تمام دنیا و غیر خدا را با این گوهر نفیس برابر نمىکنم».(3)
2 - خودشناسى: اعتماد به نفس تا حد زیادى متوقف بر شناخت جنبههاى مثبت و توانایىهاى نسبى و آگاهى از استعدادهاى قابلیتها و کشف آنها است. شخص داراى ضعف اراده، مىپندارد که دیگران توانایىها و استعدادهایى دارند که او ندارد. دیگران کارهاى را انجام مىدهند که او نمىتواند، در حالى که این مسئله اصلاً صحیح نمىباشد؛ چون که اگر تأمل و دقت کند، مىبیند که او نیز همان توانایىها را دارد، یا استعدادهایى دارد که دیگران ندارند. او مىتواند با آگاهى از این استعدادها و توانایىها آنها را شکوفا نموده و با تکیه بر آنها به توانایىهاى برتر دست یابد.
عدم اعتماد به نفس غالباً، بر اثر فقدان امکانات و توانایىها نیست، بلکه به دلیل عدم شناسایى خویشتن است. در این راستا، اطرافیان نقش بسیار مهمى مىتوانند ایفا نمایند به این صورت که با بیان قابلیتها، به فرد مورد نظر اطمینان دهند تا به مرور زمان، وى بتواند با کفایتهاى شخصى اش رابطه منطقى برقرار نماید. رسیدن به مقاصد و اهداف، دور از دسترس نیست، فقط باید حوزه شناخت و آگاهى را توسعه داد. ژان پل سارتر مىگوید: «اگر یک فلج، قهرمان دو و میدانى نشود، خود مقصر است». این جمله کنایه از توانایى و نیروى عظیم نهفته در وجود آدمى است. متأسفانه انسانها نه تنها از ذخیرههاى درونى خدادادى خود به گونه احسن استفاده نمىکنند، بلکه عموماً از این توانایىها بى اطلاع اند.
گر در طلب گوهر کانى، کانى
ور در پى جست و جوى جانى، جانى
من فاش کنم حقیقت مطلب را
هر چیز که در جستن آنى، آنى
3 - خودپنداره مثبت: در اصطلاح روان شناسان، ارزیابى کلى فرد از شخصیت خود را خود پنداره مىگویند که ممکن است مثبت یا منفى باشد. اگر تصور از خود، مثبت و متعادل باشد، شخص داراى سلامت روانى است. همین که فکر کنیم کارى ازما ساخته نیست، بهانه و انگیزه لازم را براى شکست خود به وجود آوردهایم.
باید این حقیقت را بپذیریم که هیچ انسانى بى استعداد نیست. کسانى که بى استعداد نامیده مىشوند، افرادى هستند که نتوانسته یا نخواستهاند ظرفیت وجودى و بالقوه خود را پرورش دهند. بعضى از مردم در حقیقت اسیر و زندانى تصور منفى و بدگمانى خویش هستند و خود را ضعیف، عنصرى نامطلوب و به درد نخور توصیف مىکنند.
4 - خوداتکایى: یکى از راههاى رسیدن به اعتماد به نفس، بىنیازى از دیگران و اتکاى به خود است. انسان نباید به امید معجزه و دیگران باشد، بلکه باید خود معجزه گر شود. این امر جز با قطع امید از دیگران حاصل نمىگردد. امام سجاد(ع) مىفرماید: «تمامى خیر و سعادت را در این دیدم که انسان به آن چه در دست مردم است، چشم طمع نداشته باشد».(4)
خوداتکایى تنها به مرحله فعل و عمل منحصر نمىشود، بلکه در حوزه فکر و اندیشه از اهمیت بیشترى برخوردار است. در سایه استقلال فکرى، بهرهورى از توانایى ذهنى حاصل مىگردد و تأثیر پذیرى از قضاوت مردم به حداقل مىرسد و براساس جو و قضاوت دیگران تصمیمگیرى صورت نمىگیرد.
5 - رویارویى با مشکلات: قرار گرفتن جوانان در موقعیتهاى جدى و نسبتاً دشوار، به مراتب آنها را بیش از گریز از موقعیت، به مرزهاى اعتماد به نفس نزدیک مىکند. هیچ تمرینى مفیدتر از تلاش براى غلبه بر مشکلات نیست.(5)
انسان باید در میدان عمل با تجربه اندوزى از شکستها، راه رسیدن به موفقیت را بیازماید. امام على(ع) مىفرماید: «هرگاه سختى چیزى باعث بیم و هراست شد، در مقابل آن سخت و مقاوم شو که با تن دادن به سختىها مشکل بر تو آسان خواهد شد».(6)
6 - تلقین درمانى: بهرهگیرى از روش تلقین درمانى، آدمى را براى غلبه بر ضعفها یارى مىدهد.
به هنگام خطور افکار منفى لازم است بلافاصله اندیشه مثبتى را جایگزین کرد و آن را به ذهن تلقین نمود. کسى که فاقد اعتماد به نفس است، مىتواند از فرمول تلقین به نفس استفاده کند که بگوید: هر روز بیش از پیش، از هر لحاظ اعتماد به نفس من بهتر مىشود.
با توجه به تحقیقات و مطالعاتى که انجام شده، معلوم گردیده است که مواقع شب و قبل از خواب، بهترین موقع براى انجام تلقین به نفس است.(7)
افراد سست اراده از واژه «نمىتوانم» و غیر ممکن است زیاد استفاده مىکنند، در حالى که اگر راه «نمىتوانم» را بر ذهن خود ببندند و دریچه روشنایى «مىتوانم» را روى خویش بگشایند، قطعاً به موفقیت خواهند رسید.
ژاگو مىگوید: «تا وقتى فکر مىکند که نمىتوانید و داراى ظرفیت نیستید، احتمال موفقیت کم است. اگر درخشانترین شایستگىها را داشته باشید، خاموشش مىکنید، ولى فردى که از نظر هوش و قابلیت، متوسط، ولى به خود اطمینان کامل داشته باشد که موفق خواهد شد، او موفق مىشود».(8)
7 - تمرین در تصمیمگیرى زندگى سراسر عرصه تصمیمگیرى است. اگر بیاموزیم که خودمان براى خویش تصمیم بگیریم، نه دیگران، به تدریج به اعتماد به نفس کامل خواهیم رسید. مهم نیست که در چه زمینهاى تصمیم مىگیریم؛ مهم تمرین و تکرار آن است. بعضى مىگویند:ما از اتخاذ تصمیم عاجزیم، چون بارها برخلاف تصمیم خود عمل کردهایم. در پاسخ باید گفت: بیایید از نو تصمیم بگیرید و مطمئن باشید که شکستن تصمیم به معناى از بین رفتن همه آثار آن نیست. کوهنوردى که تصمیم گرفته به قله کوه دست یابد، چه بسا در بار اول و دوم به مقصود نرسد و نتواند تصمیم خود را عملى سازد، اما با تجربهاندوزى از گذشته سرانجام قله را فتح خواهد کرد.
8 - فراگیرى مهارتهاى زندگى: انسان هر چه بیشتر درباره زندگى خود بداند بهتر مىتواند با مشکلات آن روبهرو شود. بعضى از افراد به دلیل عدم آشنایى با اصول و قوانین زندگى، در برابر هر شکست جزئى به بهت و حیرت فلج کنندهاى دچار مىگردند و با یک حادثه ناگهانى، روحیه خود را از دست مىدهند، یا همه تقصیرها را متوجه دیگران مىسازند و به خیالپردازى و رؤیاسازى متوسل مىشوند. در حالى که اگر تصویر صحیح از زندگى مىداشتند، از قبل خود را براى رویارویى با هر نوع مشکلى آماده مىکردند و ناکامى را به سکوى پرش و جهش تبدیل مىنمودند.
خداوند قدرت مقابله با مشکلات را در وجود بشر به ودیعه گذارده است. مهم، استفاده از این نیروى عظیم و تجربه اندوزى از ناکامىها است. پیشوایان دین بهما آموختهاند که در سختترین شرایط زندگى، نباید از مشکلات فرار کرد و روح امیدوارى را از دست داد. امام على(ع) مىفرماید: «هرگاه سختى به اوج و نهایت خود رسید، باز باید امید گشایش و پیروزى داشت».(9)
9 - کسب تجارب موفقیتآمیز: موفقیت در انجام مهارتهاى مختلف، موجبات تقویت انگیزه و رغبت افراد براى ادامه کار و تلاش را چندبرابر مىسازد.
تجارب موفق، انگیزه و جرأت و اعتماد به نفس آدمى را تقویت مىکند. اگر کسى در یکى از رشتهها تخصص لازم را پیدا کرد، این احساس به او دست مىدهد که چیزى مىداند که دیگران آن را نمىدانند و توانایى کارى را دارد که دیگران از انجام آن ناتوان اند آن چه در این جهت مهم است، انگیزه تلاش است، نه نتایج حاصل از آن.
برایناساس، مقوله کار و اشتغال، جنبه تربیتى به خود مىگیرد. دبس مىگوید: «شغل و انتخاب آن، یک نقش مستقیم در اثبات شخصیت جوان دارد، زیرا این موضوع، نشانه آزادى جوان است و از این پس مىتواند از وسایل شخصى براى ادامه زندگى استفاده کند و به همین دلیل است که به دست آوردن اولین پول، این قدر لذیذ و مطبوع است. در نتیجه اعتماد به شخص خود پیدا مىکند».(10)
10 - مطالعه زندگى افراد موفق: آشنایى با زندگینامه بزرگان و نام آوران عرصههاى علم و اندیشه و ادب و هنر از دو جهت، اعتماد به نفس انسان را بیشتر مىکند، چون از یک سو، راه و روشى را مىنمایاند که دیگران رفتند و به مقصود رسیدند؛ از سوى دیگر چون زندگى مشاهیر و نخبگان، اکنده از سختى و پر از درد و رنج بوده است، جوانان و قشرهاى ضعیف و متوسط جامعه را براى نبل به موفقیت ترغیب مىکند.
11 - به دست آوردن تکیه گاه معنوى: رسیدن به اعتماد به نفس در حد عالى که توان ایستادگى در برابر امواج سهمگین مشکلات را در انسان افزایش دهد، در گرو تکیه بر عنصر ایمان و توکّل به خداوند است. در سایه توکل و ایمان عمیق مذهبى، انسان احساس مىکند که دیگر تنها نیست، بلکه همیشه خدا را در کنار خود مىبیند، براین اساس امام على(ع) درباره مؤمن مىفرماید: «روح شخص با ایمان از سنگ خارا شکست ناپذیرتر است».(11)
از مجموع مطالب یاد شده رعایت نکات ذیل ضرورى به نظر مىرسد:
1 - خودتان را آن طورى که هستید بپذیرید.
2 - توانایىهاى خود را شناسایى کنید و آنها را فهرست نمایید.
3 - نقاط ضعف خود را فراموش کنید.
4 - براى زندگى روزمره، یک برنامه دقیق و منطقى تهیه کنید و مطابق آن عمل نمایید.
5 - تصمیمگیرى را تمرین کنید و به نتیجه تصمیم خود فکر نکنید.
6 - از به زبان آوردن واژههاى مأیوس کننده مانند «نمىتوانم و خراب مىشود» اجتناب کنید.
7 - براساس توان خود عمل کنید، نه براساس خواسته دیگران
8 - به انگیزه قضاوت دیگران، کارى را ترک نکنید
9 - مهارتهاى موفقیتآمیز و زودبازده را کسب نمایید و از کارهاى کوچک شروع کنید
10 - زندگینامه افراد موفق را مطالعه کنید و از رفتار آنها الگو بردارى کنید
کتابهاى: روشهاى افزایش عزت نفس از اسماعیل بیابانگرد. رموز اعتماد به نفس از رابرت آنتونى، ترجمه اسماعیل کیوانى، روانشناسى اعتماد به نفس، از پیرداکو، به خود اعتماد کنید، از پترستر، ترجمه دکتر سرورى و جوان و نیروى چهارم زندگى از محمد رضا شرفى جهت مطالعه معرفى مىشود.
پى نوشتها:
1 - آبراهام مازلو، روانشناسى شخصیت سالم، ترجمه شیوا رویگردان، ص 154.
2 - همان، ص 155.
3 - بحارالانوار، ج 47، ص 25.
4 - اصول کافى، ج3، ص 219.
5 - موسوى لارى، رسالت اخلاق در تکامل انسان، ص 345.
6 - غررالحکم، ج3، ص 164.
7 - پترلستر، به خود اعتماد کنید، ترجمه دکتر سرورى، ص 125.
8 - موسوى لارى، همان، ص 360.
9 - غررالحکم، ج4، ص 319.
10 - محمد تقى فلسفى، جوان، ج2، ص 350.
11 - نهجالبلاغه، فیض الاسلام، قصار 325.